Strojenie pianin i fortepianów m.in. w miastach: Częstochowa, Kłobuck, Lubliniec, Myszków, Woźniki i ich okolicach.
Technikum Budowy Fortepianów w Kaliszu to jedyna szkoła w Polsce a zarazem jedna z trzech, jakie istnieją w świecie, przygotowująca w profesjonalny sposób fachowców do pracy w zawodzie stroiciela i korektora instrumentów klawiszowych. Absolwent uzyskuje zawód: Technik instrumentów muzycznych o specjalności: Budowa fortepianów i pianin. Istnieje duże zapotrzebowanie na absolwentów TBF-u do pracy za granicą – nie ma wśród absolwentów osób bezrobotnych. Doskonała propozycja nauki dla młodych ludzi, którzy mają słuch muzyczny. Internat dla uczniów spoza Kalisza. Przedmioty zawodowe: rysunek techniczny, technologia, materiałoznawstwo, obrabiarki i urządzenia, akustyka, elektrotechnika z automatyką instrumentów, projektowanie instrumentów muzycznych, podstawy teorii muzyki, instrumentoznawstwo, gra na instrumencie (fortepian), zarys wiedzy o gospodarce, zajęcia praktyczne.
Pianino – (z włoskiego zdrobnienie od piano = cicho) instrument muzyczny, klawiszowy, skonstruowany w 1811 r. odmiana fortepianu z pionowo ułożonymi strunami przytwierdzonymi do strojnicy wykonanej zazwyczaj z wysokiej jakości drewna naklejanego warstwa po warstwie. Początkowo pianino posiadało drewnianą ramę i prostostronny układ strun, z czasem jednak ramę zastąpiono stopem żeliwnym i wprowadzono krzyżowy układ strun.
Historia – Poprzednikami pianina było klawicyterium (rodzaj klawikordu zwanego żyrafą), a odmianami są takie instrumenty, jak klawesyn, wirginał, szpinet i wiele innych. Za pierwszego budowniczego fortepianu uważa się Włocha Bartolomeo Cristoforiego, który zbudował pierwszy klawesyn z mechanizmem młoteczkowym ok. 1709 roku. Pierwsze pianino zbudował Jan Schmidt z Salzburga lub Grüneberger z Halle na końcu XVIII w. lub początku XIX w. W 1802 roku Th. Lond skonstruował w Londynie pianino o naciągu skośnostrunnym. Mechanizm pianinowy ulepszył i opatentował Wornum w 1826 r. Rozwiązanie to było na tyle dobre, że stosuje się je po dziś dzień. Jedyną modyfikacją jest zastosowanie innego tłumika. Konstruktorami pianin byli także Niemcy C. Bechstein, Blüthner, Wiedeńczycy Bösendorfer, Francuzi Pleyel i Anglicy. Długo jednak pianino nie zdobywało popularności. Popularność zdobyło pianino w drugiej połowie XIX wieku gdy w mieszczańskich domach zaczęło ono wypierać fortepian z powodu niższej ceny i mniejszych rozmiarów. W Polsce po wojnie pianina były produkowane w fabrykach „Defil” w Lubinie, Calisia (fabryka) w Kaliszu, oraz „Legnicka Fabryka Fortepianów i Pianin” w Legnicy. Do dnia 20 września 2007 r. pianina i fortepiany produkowane były w Kaliszu, w dawnej fabryce Arnolda Fibigera znanej jako Calisia (fabryka).
Rodzaje mechanizmów pianinowych
Mechanizm dolnotłumikowy angielski
Mechanizm dolnotłumikowy schematycznie: 1 – strojnica, 2 – kołek stroikowy, 3 – agrafa, 4 – śruba mocująca mechanizm, 5 – struna, 6 – tłumik, 7 – dźwignia tłumika, 8 – dźwignia orzecha, 9 – belka konstrukcyjna, 10 – dźwignia prawego pedału (pedał forte), 11 – łyżeczka tłumikowa, 12 – dźwignia klawiszowa, 13 – pilot, 14 – dźwignia główna, 15 – stopka popychacza, 16 – baryłka wyzwalacza, 17 – popychacz, 18 – chwytnik, 19 – przeciwchwytnik, 20 – listwa oporowa młotków, 21 – młotek.
Zasada działania: Dźwignie mechanizmu młoteczkowego uruchamiane są naciśnięciem dźwigni klawiszowej (12), ten ruch przenoszony jest na pilot (13). Wtedy popychacz (17) umieszczony przegubowo na dźwigni głównej (14) odchyla dźwignie orzecha (8) w kierunku strun (5). Podczas ruchu dźwigni głównej łyżeczka tłumikowa (11) styka się z dźwignią tłumika (7) po czym klocek tłumika odsuwa się od strun. Dalszy ruch dźwigni głównej powoduje zetknięcie się stopki popychacza (15) z baryłką wyzwalacza (16), dochodzi do wysunięcia popychacza spod dźwigni orzecha. Następnie młotek (21) uderza w struny (5) i dźwignia orzecha wraz z nim wykonuje ruch powrotny. W połowie powrotnej drogi młotka przeciwchwytnik (19) dźwigni orzecha zostaje złapany przez chwytnik (18) dźwigni głównej. Gdy tylko dźwignia główna zaczyna się obniżać, popychacz wraca pod dźwignię orzecha, tłumik dociska struny, a mechanizm gotowy jest do następnego cyklu pracy.
Mechanizm górnotłumikowy wiedeński
Mechanizm górnotłumikowy schematycznie: 1 – strojnica, 2 – kołek stroikowy, 3 – agrafa, 4 – tłumik, 5 – struna, 6 – dźwignia orzecha, 7 – belka konstrukcyjna, 8 – dźwignia główna, 9 – dźwignia klawiszowa, 10 – pilot, 11 – baryłka popychacza tłumika, 12 – stopka popychacza, 13 – baryłka wyzwalacza, 14 – popychacz, 15 – chwytnik, 16 – przeciwchwytnik, 17 – listwa oporowa młotków, 18 – młotek, 19 – pręt popychacza tłumika, 20 – dźwignia tłumika, 21 – belka konstrukcyjna.
Zasada działania: Dźwignie mechanizmu młoteczkowego uruchamiane są naciśnięciem dźwigni klawiszowej (9), ten ruch przenoszony jest na pilot (10). Wtedy popychacz (14) umieszczony przegubowo na dźwigni głównej (8) odchyla dźwignie orzecha (6) w kierunku strun (5). Podczas ruchu dźwigni głównej, gdy opiera się ona o baryłkę popychacza tłumika (11) przenosi przednią część dźwigni tłumika (21) i klocek tłumika odsuwa się od strun. Dalszy ruch dźwigni głównej powoduje zetknięcie się stopki popychacza (12) z baryłką wyzwalacza (13), dochodzi do wysunięcia popychacza spod dźwigni orzecha. Następnie młotek (19) uderza w struny i dźwignia orzecha wraz z nim wykonuje ruch powrotny. W połowie powrotnej drogi młotka, przeciwchwytnik (16) dźwigni orzecha zostaje złapany przez chwytnik (15) dźwigni głównej. Gdy tylko dźwignia główna zaczyna się obniżać, popychacz wraca pod dźwignię orzecha, a mechanizm gotowy jest do następnego cyklu pracy. Wraz z obniżeniem się przedniej części dźwigni głównej obniża się przednia część dźwigni tłumika, powodując ruch klocka tłumika w kierunku strun. Zostaje on dociśnięty do strun ciężarem dźwigni i tym samym tłumi drgania strun.
Pedały pianina
Większość pianin posiada dwa pedały. Obecnie w nowych instrumentach montowane są trzy; w pierwszych pianinach był tylko jeden. Najczęściej używany jest prawy pedał, jego zadaniem jest przedłużenie wybrzmienia zagranych dźwięków po zdjęciu palców z klawiszy. Środkowy pedał ma zupełnie inne zastosowanie niż w fortepianie. Wycisza on maksymalnie brzmienie pianina. Po jego wciśnięciu między młotki a struny wsuwa się pasek filcu co zmniejsza siłę uderzenia młotka w struny. W przedwojennych pianinach zamiast tego pedału instalowano gałkę z boku klawiatury z napisem moderator. Użycie lewego pedału powoduje lekkie wyciszenie pianina. Po jego wciśnięciu belka spoczynkowa młotków przesuwa się w kierunku strun zmniejszając odległość młotka od struny.
Fortepian – klawiszowy, młoteczkowy, strunowy instrument muzyczny. W fortepianie struny rozpięte na stalowej ramie uderzane są młoteczkami obciągniętymi filcem. Naciśnięcie klawisza powoduje uderzenie młoteczka w strunę, przenosząc jednocześnie dynamikę uderzenia w klawisz. Natychmiast po pobudzeniu struny młoteczek odbija się od niej i w zależności od siły uderzenia, zatrzymuje się wyżej lub niżej. Pozwala to na szybką repetycję (uderzanie kilka razy tego samego dźwięku w szybkim tempie), w odróżnieniu od pianina. Po zwolnieniu nacisku na klawisz do struny przyciskany jest tłumik wyciszający jej drgania. W ten dość skomplikowany sposób mechanizm fortepianu realizuje podstawową cechę tego instrumentu odróżniającą go od wcześniejszych instrumentów strunowych, klawiszowych, które nie miały możliwości kształtowania dynamiki dźwięku oraz czasu jego trwania.
Historia – Pierwsza wzmianka o fortepianie pochodzi z roku 1598 z listu Paliariono do księcia Modeny. Twórcą instrumentu, który był protoplastą współczesnego fortepianu, był Bartolomeo Cristofori zachowany do naszych czasów, egzemplarz pochodzi z roku 1720. Najczęściej jednak za datę zbudowania pierwszego fortepianu podaje się 1711 rok. Punktem zwrotnym we wczesnej historii fortepianu był entuzjastyczny artykuł autorstwa Scipione Maffei, w którym podane zostały szczegóły techniczne budowy instrumentu. Kolejne dziesięciolecia są okresem wzrastającej popularności fortepianu. W całej Europie powstają firmy specjalizujące się w produkcji tych instrumentów. Do najbardziej znanych należały warsztaty: Shidemayer od 1735, Francisco Perez Mirabel w Hiszpanii od 1745, Stein od 1748, Thomas Gullifold w Londynie od 1750, Johann Behrent w Filadelfii od 1775 i wielu innych. Od początku XIX wieku fortepian stał się dominującym instrumentem solowym i pozostaje nim nadal. Literatura pianistyczna zawiera setki tysięcy dzieł i jest częścią dorobku praktycznie każdego kompozytora okresu klasycyzmu, romantyzmu oraz współczesnego.
Budowa fortepianu
1, 14 – rama żeliwna, 2 – nakrywa ruchoma przednia, 3 – sztaba dociskowa, 4 – tłumiki, 5 – nakrywa ruchoma tylna, 6 – kontrklawiatura, 7 – listwa pedałowa, 8 – przekaźnik pedału, 9, 10 – dźwignia pedału, 11 – pedały, prawy (forte), lewy (piano), 12 – podstawek, 13 – zaczepy, 15 – płyta rezonansowa, 16 – struna.
Pedały fortepianu
Pedał forte – najważniejszy i najczęściej używany jest pedał prawy, zwany także pedałem forte lub zwyczajnie – pedałem(ang. sustain pedal). Struny większości dźwięków (poza najwyższymi) zaopatrzone są w tłumiki. Kiedy naciskany jest klawisz, tłumik podnosi się ze strun i następuje uderzenie młotka, natomiast kiedy ów klawisz zostanie zwolniony, na struny natychmiast opada tłumik i przerywa trwanie dźwięku. Wciśnięcie prawego pedału podnosi jednocześnie wszystkie tłumiki instrumentu, dźwięk trwa nadal po zwolnieniu klawisza. Ma to kilka zastosowań. Po pierwsze, pozwala na podtrzymanie pożądanych dźwięków i jednoczesne zwolnienie rąk, dzięki czemu można grać inne dźwięki. Umożliwia również uzyskanie efektu legato (płynnego przejścia) między dźwiękami, które są od siebie zbyt oddalone, aby można było je zagrać bez słyszalnej przerwy. Wzbogaca także fakturę dźwięku, umożliwiając wibrację strun sąsiednich, lecz nie od uderzenia młotka, ale przez przeniesienie drgań. Pedał ten posiadają wszystkie fortepiany. Pełni zawsze tę samą funkcję.
Pedał piano – pedał lewy (wł. una corda – „jedna struna”) zwany także pedałem piano, zmienia brzmienie dźwięków na bardziej delikatne i przytłumione. Na większość dźwięków w fortepianie przypadają trzy struny (poza najniższymi, które mają jedną lub dwie). Wciśnięcie lewego pedału powoduje przesunięcie całego mechanizmu (w tym klawiatury) odrobinę w prawo, przez co młotki trafiają w mniejszą liczbę strun. W pianinach pedał ten przysuwa je w ich kierunku, dzięki czemu pokonują krótszą drogę, a instrument wydaje cichsze dźwięki.
Pedał sostenuto – środkowy pedał często nie występuje w tańszych i starszych modelach fortepianów. Kiedy jednak występuje, jego funkcja może być różna. Standardowo w fortepianach jest to tzw. pedał sostenuto i działa on nieco podobnie do prawego pedału, gdyż umożliwia on także podtrzymywanie dźwięków, przez utrwalanie tłumików w pozycji podniesionej. Nie podnosi on jednak tłumików, tak jak pedał prawy, a tylko unieruchamia tłumiki już podniesione, co pozwala podtrzymać pewne dźwięki i grać inne w sposób normalny. Pedał ten jest rzadko wykorzystywany.
Rodzaje mechanizmów fortepianowych
Współczesny – angielski o podwójnej repetycji
Mechanizm angielski schematycznie: 1 – dźwignia klawiszowa, 2 – pilot, 3 – dźwignia główna, 4 – występ oporowy popychacza, 5 – popychacz, 6 – widełki młotka, 7 – śruba regulacyjna dźwigni repetycyjnej, 8 – bródka młotka (baryłka), 9 – dźwignia repetycyjna, 10 – zespół młotka, 11 – chwytnik, 12 – widełki tłumika, 13 – kontrklawiatura, 14 – łyżeczka tłumikowa, 15 – tłumik, 16 – struna, 17 – rama żeliwna (tzw. metalowa płyta), 18 – agrafa, 19 – kołek stroikowy, 20 – strojnica.
Zasada działania: Przy uderzeniu w klawisz pilot (2) podnosi dźwignię, popychacza (5) podrzuca młotek, występ oporowy (4) odłącza popychacz od bródki młotka (8). Młotek opadając po uderzeniu w strunę (16) opiera się na dźwigni repetycyjnej (9) i przechyla ją swoim ciężarem. Jeśli klawisz pozostał naciśnięty wówczas młotek opadając jest hamowany przez chwytnik (11). Jeśli w tym momencie lekko osłabić nacisk palca na klawisz (1), czyli pozostawić na niewielkie podniesienie do góry zacznie się opadanie dźwigni. Oswobodzony od występu oporowego popychacz (5) jest odsuwany sprężyna pod bródką młotka (8). To samo niewielkie opadniecie tylnego końca dźwigni klawiszowej powoduje rozdzielenie chwytnika (11) i młotka. Wówczas przygięta sprężyna repetycyjna wyprostuje się podrzucając krótkim skokiem dźwignię repetycyjną (9) i młotek. W tym momencie popychacz (5) wskakuje pod bródkę młotka (8). W ten sposób mechanizm, przy prawie całkowitym naciśniętym klawiszu, jest znów gotów do ponownego uderzenia. Taka specyfikacja podwójnej repetycji pozwala prawie nieprzerwanie powtarzać jeden i ten sam dźwięk. Szybkość powtarzania w lepszych mechanizmach osiąga 12-15 uderzeń na sekundę. Rzecz w dźwigni repetycyjnej i podpierającej ją sprężynie repetycyjnej, które utrzymują młotek w zawieszeniu, pozwalając popychaczowi wsuwać się pod bródkę młotka i powodować kolejne podrzucenie młotka.
Dawny – wiedeński, o pojedynczej repetycji
Mechanizm wiedeński schematycznie: 1 – klawisz, 2 – chwytnik, 3 – głowa młotka, 4 – strojnica, 5 – kołek stroikowy, 6 – agrafa, 7 – struna, 8 – wspólna listwa tłumika, 9 – wypełnienie ołowiane, 10 – kolcek tłumika, 11 – drut łączący, 12 – prowadnica tłumika, 13 – pasek pergaminowy, 14 – wspólna listwa tłumika, 15 – sprężynowy drut wyślizgu, 16 – wyślizg, 17 – nasada młotka, 18 – widełki, 19 – uchylacz tłumika, 20 – zagięty drut przekazujący, 21 – ramię młotka.
Zasada działania: Naciskając na klawisz (1) tylna jego część podnosi się do góry, zmniejszając przestrzeń pomiędzy wystającą tylną częścią klawisza, a filcem odpowiedzialnym za parametr głębokości gry. W tym samym momencie nasada młotka (17) styka się z wyślizgiem (16). Dzięki temu ramię młotka (21) umieszczone w metalowych widełkach (18) przybliża się w kierunku strun (7). W odległości 2-3 mm od strun następuje moment wyzwolenia dzięki odsunięciu się wyślizgu znad nasady młotka. Młotek uderza w strunę i opada na chwytnik (2) w połowie odległości do strun. W między czasie uchylacz tłumika (19) zakończony klockiem drewnianym wraz z filcem podnosi tłumik w odległości 2/3 drogi młotka do strun. Zwalniając klawisz nasada młotka wsuwa się pod wyślizg (16) i klawisz jest gotowy do ponownego cyklu pracy.
Strojenie pianin i fortepianów
Strojenie instrumentów muzycznych – regulacja wysokości dźwięków wytwarzanych przez instrument muzyczny, w celu zapewnienia wzajemnej zgodności harmonicznej interwałów pomiędzy dźwiękami w obrębie tego instrumentu oraz w celu uzyskania zgodności z innymi instrumentami przeznaczonymi do wspólnej gry w zespole instrumentalnym (np. orkiestrze).
W celu dostrojenia instrumentu do określonej bezwzględnej wysokości dźwięku używa się źródeł dźwięku wzorcowego, na przykład kamertonów. Klasyczny kamerton jest źródłem dźwięku a1 (a razkreślne) o częstotliwości 440 Hz. Podczas wzajemnego strojenia instrumentów, rolę źródła dźwięku wzorcowego pełni ten instrument, którego przestrojenie jest najbardziej czasochłonne, na przykład fortepian. W uzyskaniu wzajemnej zgodności dźwięków pomocny jest nie tylko dobry słuch muzyczny, ale także wykorzystanie praw i zjawisk fizycznych dotyczących akustyki: przykładem może być wykorzystanie dudnień do wyrównania tonów podstawowych dwóch dźwięków, lub ich określonych alikwotów. Współcześnie do strojenia instrumentów wykorzystuje się także aparaturę elektroniczną.
Strojenie temperatury odbywa się systemem kwartowo-kwintowym. Temperatura to zakres dźwięków od a do a1: a – od kamertonu, a – a1 – 8 cz w góre, a – d1 – 4 cz w górę, a – e1 – 5 cz w górę, e1 – h – 4 cz w dół, h – fis1 – 5 cz w górę, fis1 – cis1 – 4 cz w dół, cis1 – gis1 – 5 cz w górę, gis1 – dis1 – 4 cz w dół, dis1 – b – 4 cz w dół, b – f1 – 5 cz w górę, f1 – c1 – 4 cz w dół, c1 – g1 – 5 cz w górę. Każda kwinta i kwarta musi posiadać odpowiednią ilość zdudnień; używając systemu równomiernie temperowanego, nie uzyskuje się przy tym idealnie czystych kwint i kwart. Resztę dźwięków stroi się w oktawach od temperatury.
Najczęstsze wady i usterki używanych pianin i fortepianów
Uszkodzenia dźwięcznicy: Pęknięcia płyty rezonansowej – powstają na skutek zbyt suchego powietrza w pomieszczeniu, w którym znajduje się instrument. Zerwane struny – przyczyną mogą być uszkodzenia mechaniczne strun lub rdza, która pojawia się na ich powierzchni pod wpływem wilgoci. Luźne kołki stroikowe – uszkodzenie dotyczące głównie starych instrumentów. Naprężenia działające na strojnicę doprowadzają do wyrobienia gniazd, w których osadzono kołki. Powoduje to bardzo szybkie rozstrajanie się pianina.
Uszkodzenia klawiatury: Odklejanie się okładzin klawiszy – głównie kość słoniowa lub wołowa, którą klej przestaje wiązać, gdy powietrze w pomieszczeniu jest zbyt suche lub wilgotne. Nie równa klawiatura – powodem tego jest silne wytarcie i zbicie podkładek sukiennych i papierowych na sztyftach okrągłych i płaskich w ramiaku klawiaturowym.
Uszkodzenia mechanizmu: Złamania trzonków młotkowych – ulegają złamaniu na skutek silnych uderzeń w klawiaturę lub wad w drewnie. Złamania widełek – są one najdelikatniejszym elementem mechanizmu pianinowego. Ulegają uszkodzeniu przy zbyt mocnym dokręceniu ich do belki konstrukcyjnej mechanizmu. Wysuwanie się osi z widełek – usterka pojawiająca się w każdym instrumencie, jest ona wynikiem normalnego jego użytkowania. Efektem luźnych osi są luzy boczne poszczególnych dźwigni. Wybijanie się filcu młotkowego – usterka pojawiająca się w każdym instrumencie, jest ona wynikiem normalnego użytkowania. Brak jednolitej barwy dźwięku – w instrumentach takich przeprowadza się ponowną intonacje młotków.
Wskazówki użytkowania pianin i fortepianów
Pianina i fortepiany należy chronić przed działaniem wilgoci, przewiewami oraz zmianami temperatury, bardzo szkodliwymi dla obudowy oraz części mechanizmu wykonanych z wysezonowanego drewna.
W tym celu instrument powinien być ustawiony w suchym pomieszczeniu, o stałej pokojowej temperaturze, 17 do 22°C najlepiej przy ścianie wewnętrznej, z dala od okien i źródła ogrzewania.
W czasie deszczowej pogody należy unikać otwierania okien, gdyż zbyt wilgotne powietrze powoduje rdzewienie strun i części metalowych. Nie zabezpieczony należycie przed wilgocią instrument szybko się rozstraja, dno rezonansowe i filce wilgotnieją, co wpływa niekorzystnie na ton i działanie mechanizmu (tzw. zatrzymywanie się klawiszy). Zabrania się również stawiania na fortepianie lub pianinie kwiatów, wazonów z wodą, gdyż grozi to zwilgotnieniem instrumentu.
Ustawienie pianina lub fortepianu w zasięgu padania promieni słonecznych powoduje uszkodzenie powierzchni.
W celu utrzymania połysku powierzchni należy używać do odkurzania pióropusza, skórki jelonkowej lub miękkiej flaneli.
Utrzymanie w należytym stanie białej okładziny klawiatury wymaga mycia rąk przed przystąpieniem do gry.
Instrument powinien być strojony 1 do 2 razy w ciągu roku niezależnie od tego, czy był w tym czasie użytkowany. Strojenie instrumentu powierzać należy jedynie dobrym fachowcom.
Wskazane jest również gruntowne czyszczenie wnętrza pianina przynajmniej raz na 2 lata, mające na celu ochronę instrumentu przed molami. Czynność tę należy powierzyć zawodowym stroicielom lub korektorom mechanizmów. Zdarza się, że jeden lub kilka tonów brzmi nieczysto i daje się słyszeć tzw. brzęczenie. Przyczyna tego zjawiska tkwi zazwyczaj poza instrumentem. Zjawisko brzęczenia powodować może pozostawiony w zamku instrumentu kluczyk, nie przylegająca ściśle do podłogi rolka, jak również ustawione na instrumencie metalowe przedmioty, wywołujące przy uderzeniach w klawisze drgania pokrewne. Zjawisko to mogą również spowodować nieszczelnie osadzone szyby w oknach lub znajdujące się opodal instrumentu przedmioty metalowe.
W przypadku transportowania instrumentu w okresie mrozów po przywiezieniu pianina lub fortepianu na nowe miejsce należy ustawić je w nie opalonym pomieszczeniu, a następnie stopniowo podwyższać temperaturę i przez kilka dni nie otwierać instrumentu.